Trong quyển “Những con chữ ngoài trang sách” của Trần Đình Ba, tác giả có đề cập đến chuyện “văn thi sĩ kiện nhau vì sách”. Theo đó, vụ liên quan đến Hàn Mặc Tử diễn ra năm 1942 có lẽ là lần đầu tiên một tranh chấp về quyền tác giả được đưa ra trước tòa. Bất ngờ hơn nữa là nội dung vụ việc lại liên quan đến trích dẫn hợp lý.
Phần dưới này mình tóm tắt diễn biến chính của vụ việc. Các bạn quan tâm đến nghề in ấn, xuất bản, đặc biệt dưới thời kỳ Pháp thuộc thì nên mua đọc nhé. Sách có bán trên Tiki.
Vụ việc diễn ra giữa Trần Thanh Mại, một tác giả có tiếng lúc bấy giờ, và Quách Tấn, bạn thơ, bạn tâm giao, được gia đình Hàn Mặc Tử “làm giấy giao bản quyền” cho ông nắm giữ sau khi Hàn Mặc Tử qua đời. Quách Tấn cùng Chế Lan Viên đã sắp xếp lại bản thảo của cố nhà thơ để lưu trữ. Cùng thời gian, Trần Thanh Mại xuất bản một cuốn sách mang tên Hàn Mặc Tử, trong đó ca tụng thi tài của ông cùng tuyển tập nhiều văn thơ chưa được xuất bản.
Ngay trong lợi tựa của quyển sách, Trần Thanh Mại đã cho thấy mối quan hệ không mấy tốt đẹp giữa ông và Quách Tấn. Có vẻ là Quách Tấn không thực sự tạo điều kiện cho Trần Thanh Mại được tiếp cận với các bản thảo của Hàn Mặc Tử. Quách Tấn nhiều lần viết thư yêu cầu Trần Thanh Mại phải trả tiền nhuận bút vì đã trích dẫn quá nhiều thơ mà chưa xin phép, nhưng đều bị từ chối.
Quách Tấn bàn chuyện khởi kiện với Chế Lan Viên, nhưng không nhận được sự ủng hộ. Ông cũng xin ý kiến của Phó sứ kiêm thẩm phán tòa án Pháp ở Nha Trang thì được khuyên rằng: “họ Trần không có gian ý, không làm thiệt hại đến Hàn Mặc Tử” nên khó kết tội. Lời khuyên này được cho là dựa theo Dụ số 9 minh định quyền sở hữu các tác phẩm văn chương, mỹ thuật năm 1941 của vua Bảo Đại: “Mọi sự xuất bản hay sản xuất cho công chúng,…thực hiện với gian ý, bất chấp quyền lợi của tác giả hoặc những người thừa kế, hay thụ nhượng, là một sự giả mạo, và sự giả mạo là một tội về tiểu hình”.
Quách Tấn vẫn quyết định khởi kiện ở Tòa án Nam triều tại tỉnh Thừa Thiên (tức Huế), buộc ông Trần Thanh Mại phải trả tiền nhuận bút cho gia đình Hàn Mặc Tử vì đã dẫn nhiều thơ ca chưa được công bố.
Trước khi vụ việc được đưa ra xét xử, một trận bút chiến đã xảy ra trên báo chí. Trần Thanh Mại đăng đàn rằng ông chỉ là nhà phê bình văn học, đã từng được Quách Tấn nhận lời giúp cung cấp tài liệu nhưng sau đó im lặng. Bút chiến cũng thu hút sự tham gia của nhiều tên tuổi khác, tiêu biểu như Hoài Thanh, Trương Chính,…đa phần đứng về phía Trần Thanh Mại, cho rằng Quách Tấn thay vì phản biện nội dung bình thơ, lại “mượn gió bẻ măng, công kích riêng tư ông Mại”.
Vụ kiện sau cùng vẫn được đưa ra xét xử bởi chánh án là Trương Xuân Mai, phụ thẩm là Nguyễn Tiến Lãng. Phần sau đây trích nguyên văn lời của hai ông trong sách của Trần Đình Ba:
Nguyễn Tiến Lãng: “Trích thơ văn của người nhiều như thế mà không xin phép là có tội. Nhưng ông lại nói rằng, họ Trần đã giới thiệu Hàn Mặc Tử một cách nồng hậu, nhờ vậy mà nhiều người biết đến tài nghệ của Tử. Như thế là họ Trần có công đối với người có văn thơ bị trích.”
Trương Xuân Mai: “Đây là lần đầu tiên, Tòa án Nam triều thọ lý một vụ kiện về văn chương. Nhưng vụ nầy lại ở trong một trường hợp đặc biệt: Bị cáo có tội mà cũng có công, và công suy ra lại ngang với tội! Song đó là lấy ý riêng mà xét, chớ chưa có luật, cũng chưa có lệ minh định lẽ thiệt hơn. Vì vậy Tòa tuyên bố: Miễn xử”.
Sách cũng nói rằng, những lời trên chỉ do Quách Tấn thuật lại, dù chính Quách Tấn cũng không trực tiếp tham gia phiên tòa, nên không đánh giá chính xác tính khách quan, đầy đủ. Dựa trên nội dung trên, có thể thấy rõ, nhận thức tác quyền về vấn đề trích dẫn nhằm mục đích phê bình văn học vào khoảng thập niên 1940 ở Việt Nam khá tương đồng với quan điểm hiện tại. Tất nhiên không bàn đến các hạn chế mang tính thời đại, dẫn đến vụ việc không có kết luận sau cùng. Sau khi Việt Nam có luật sở hữu trí tuệ 2005, đã từng có vụ án mang bản chất tương tự giữa hai nhà Kiều học Đào Thái Tôn và Nguyễn Quảng Tuân. Bản án phúc thẩm sau cùng gây rất nhiều tranh cãi, khi cho rằng việc trích dẫn nguyên văn để phê bình văn học thuộc phạm vi “trích dẫn hợp lý”.
Về tác giả
