IP, từ 'cơ bản' đến 'đơn giản'

Bài viết được gửi bởi tác giả Nguyễn Trần Hải Đăng (Facebook Group IPLOVERS)

Tại Việt Nam, có một thực tế là số lượng người quan tâm đến IP còn rất ít, đặc biệt là ở ngay trong các lĩnh vực có liên quan trực tiếp như kinh tế, văn hóa, giáo dục, công nghệ, v.v. Sự thờ ơ này chẳng khác nào thái độ của bà dì ghẻ và con Cám dành cho cô Tấm, mặc dù Tấm luôn phải làm việc quần quật suốt ngày, từ việc nhà đến chăn trâu, cắt cỏ, mò cua bắt ốc để nuôi sống hai mẹ con bà ta.

Điều cần thiết bây giờ là cần phải phổ cập những kiến thức từ cơ bản đến đơn giản về IP cho cộng đồng. Có một người “bạn” trong nghề IP mà Đăng vừa được tiếp xúc đã nói với Đăng đại loại rằng, hiểu IP một cách cơ bản là rất quan trọng và viết về các vấn đề cơ bản của IP chưa bao giờ là cũ dù cho bạn có là một giảng viên đầy kinh nghiệm, một nhà tư vấn chuyên nghiệp hay một cô cậu sinh viên đang bập bẹ đọc những khái niệm IP đầu tiên.

Chính vì thế, ở bài viết đầu tiên trong group, Đăng xin được viết về những kiến thức cơ bản nhất về IP. Hy vọng sẽ góp một bước chân nhỏ trong hành trình vạn dặm đưa IP đến gần hơn với đời sống.

TỪ THỰC TRẠNG …

Trong gần 7 năm làm việc, Đăng may mắn có cơ hội được tiếp xúc với nhiều bạn trẻ khởi nghiệp. Có một vấn đề hết sức có vấn đề mà Đăng nhận thấy là rất ít bạn quan tâm đến IP, hoặc có biết nhưng không xem trọng. Xuất phát từ chính đặc điểm của thị trường, khi mà người tiêu dùng hiện chỉ quan tâm đến chất lượng sản phẩm, mẫu mã bao bì, kênh phân phối, v.v và chưa quan tâm đến các yếu tố về IP, thì mặc nhiên, chủ doanh nghiệp cũng sẽ chỉ tập trung vào việc phát triển sản phẩm, dịch vụ để đáp ứng trước nhu cầu của thị trường để tồn tại.

Tuy nhiên, theo Đăng, đây là một sự “thiếu sót” không hề nhẹ. Vì sao? Vì từ thiếu sót này, chủ doanh nghiệp sẽ vô tình tạo ra một lỗ hỏng tiềm tàng, có nguy cơ gây ra những thiệt hại to lớn cho doanh nghiệp sau này. Hãy hình dung lỗ hỏng này giống như “vết mặt trăng” trên bề mặt của một quả bong bóng (các vết nhỏ hình tròn khiến bề mặt quả bong bóng bị mỏng hơn những chỗ khác). Khi quả bóng còn nhỏ, các vết này hầu như không gây ảnh hưởng, nhưng nếu chúng ta càng thổi quả bóng to hơn, áp suất không khí càng lớn, nó có nguy cơ làm quả bóng nổ tung. Tương tự, nếu chủ doanh nghiệp không phát hiện sớm “vết mặt trăng” về vấn đề IP, khi doanh nghiệp phát triển đến một lúc nào đó, bị “thổi căng”, nó sẽ … boommmm.

… ĐẾN NHẬN THỨC

“Intellectual Property” (IP) ngoài cách hiểu là “sở hữu trí tuệ”, còn có thể hiểu là “tài sản trí tuệ” (TSTT). TSTT là các tài sản vô hình, là những thứ mà chúng ta không thể cầm, nắm, sờ, mó, đốt, đập, cân, đong, đo, đếm, hay … liếc mắt đưa tình như đối với cô bạn đồng nghiệp cùng bàn xinh đẹp được. Có thể kể đến như dữ liệu khách hàng, giá trị thương hiệu, bí quyết kinh doanh, công thức sản phẩm, ý tưởng sáng tạo, danh tiếng, uy tín, v.v. TSTT được phân biệt với các tài sản hữu hình như tiền, nhà xưởng, văn phòng, đất đai, máy móc, thiết bị và nhân lực của doanh nghiệp. Một điều mà chúng ta không thể chối cãi là những tài sản vô hình như trên ngày càng có vai trò quan trọng trong bối cảnh thị trường cạnh tranh như hiện nay, đặc biệt là khi công nghệ ngày càng phát triển. Đã qua rồi thời kỳ mà người nào nắm giữ nhiều bất động sản, nhiều máy móc, nhân sự thì sẽ nắm giữ quyền lực. Đây là thời kỳ mà ai nắm giữ công nghệ, trí tuệ, dữ liệu mới là người thật sự có quyền lực.

Đăng muốn khẳng định lại một lần nữa rằng TSTT là một loại … tài sản. Nghe có vẻ hiển nhiên ha, nhưng Đăng vẫn muốn tái khẳng định để cộng đồng cùng có một nhận thức đúng đắn nhất về loại tài sản đặc biệt này. Chúng là tài sản là bởi chúng chính là những gì doanh nghiệp tạo ra, sở hữu và sử dụng. Chúng là tài sản vì chúng tạo ra nguồn lợi cho bạn. Và chúng là tài sản là bởi chúng có giá trị có thể quy đổi ra thành tiền, ví dụ một cá nhân hoàn toàn có thể góp vốn vào công ty bằng quyền sở hữu đối với một sáng chế, một nhãn hiệu của mình, hoặc khi định giá một công ty, các quyền SHTT đều được quan tâm rất kỹ càng. Vậy mới thấy, thật là hài hước nếu chủ doanh nghiệp vẫn cứ thờ ơ, bạc đãi thằng con IP này của mình.

Khái niệm “tài sản” cũng đã được pháp luật dân sự quy định rất rõ: “Tài sản là vật, tiền, giấy tờ có giá và quyền tài sản”, trong đó, quyền SHTT mà chúng ta đang đề cập chính là một loại quyền tài sản, cùng loại với quyền sử dụng đất (sổ đỏ) hay quyền sở hữu nhà (sổ hồng). Trong thực tế, nếu xem Shark Tank thường xuyên, không khó để nhận ra câu hỏi “Bạn đã có quyền SHTT đối với sản phẩm/quy trình này chưa?” của các sharks. Điều này chứng tỏ rằng, TSTT là một yếu tố được các nhà đầu tư rất coi trọng và trong một số ngành, sản phẩm đặc thù như công nghệ, kỹ thuật, thực phẩm, thiết kế, giáo dục, v.v, nó còn gần như là yếu tố tiên quyết.

Theo quy định pháp luật SHTT Việt Nam, TSTT bao gồm 03 nhóm đối tượng chính sau:

Nhóm quyền tác giả và quyền liên quan đến quyền tác giả, hay còn gọi là bản quyền, với các đối tượng cụ thể như tác phẩm văn học, điện ảnh, hội họa, kiến trúc, bản quyền truyền hình, bản ghi âm, ghi hình, v.v
Nhóm quyền sở hữu công nghiệp, bao gồm các đối tượng như nhãn hiệu, chỉ dẫn địa lý, kiểu dáng công nghiệp, sáng chế, thiết kế bố trí mạch tích hợp bán dẫn, bí mật kinh doanh, tên thương mại và quyền chống cạnh tranh không lành mạnh (ví dụ cạnh tranh bằng việc sử dụng tên miền giống hoặc tương tự, v.v.).
Nhóm quyền đối với giống cây trồng, bao gồm vật liệu nhân giống và vật liệu thu hoạch.

Tuy nhiên, để có thể hình dung một cách dễ dàng về TSTT trong thực tế, Đăng sẽ liệt kê một vài ví dụ từ chính chương trình Shark Tank Việt Nam mùa 5 đang phát sóng:

Bản quyền có thể được xác lập cho cái gì? Đó chính là những sản phẩm sáng tạo, những tác phẩm văn học, tạo hình, mỹ thuật ứng dụng, hội họa, điện ảnh, hoạt hình, âm nhạc, kiến trúc, v.v. VD: Các mô hình sáng tạo của 8K Creative; Các quyển sách, đồ chơi trẻ em của Hộp Háo Hức; Các tác phẩm ứng dụng công nghệ NFT của Vmeta; Giao diện và mã nguồn của app hẹn hò Fika, app kết nối giáo dục anyLEARN, app môi giới BĐS Ohio, app học tập IZI; Các thiết kế nội thất của Pathland; Thiết kế quần áo của Melya.vn; Họa tiết trang trí trên áo dài của Founder bột rau má Orama; v.v
Nhãn hiệu có thể là gì? Đó chính là logo, tên gọi, dấu hiệu phân biệt của sản phẩm, dịch vụ hoặc của công ty bạn. VD: Shark Tank, TV Hub, Sunhouse, NextTech, BIN Corporation, Cen Group, Lian, Openspace Ventures, v.v.
Kiểu dáng công nghiệp có thể là gì? Đó chính là hình dáng bên ngoài của sản phẩm hoặc mẫu mã bao bì, hộp đựng, chai đựng sản phẩm. VD: Mẫu mã thiết kế bên ngoài của bàn chống gù lưng Esca; Mẫu thiết kế giày của Shondo; Mẫu thiết kế đồ chơi trẻ em của Bunny Boo; v.v.
Sáng chế có thể là gì? Đó chính là những giải pháp kỹ thuật trong quá trình sản xuất, vận hành. VD: Giải pháp kỹ thuật vòng bi cổ xe của nhà sáng chế Nguyễn Vĩnh Sơn; Kỹ thuật chăm sóc và hồi phục chấn thương thể thao của IRC; Công cụ voicebox ứng dụng AI của EM & AI; Cánh tay robot của Delta x Robot; Quy trình sản xuất trứng gà dược liệu của Sadu; Quy trình sản xuất tinh bột kháng tự nhiên từ đậu xanh CTCP Chăm sóc sức khỏe đường ruột Việt Nam; Các sản phẩm phụ kiện công nghệ của Velasboots; v.v
Bí mật kinh doanh có thể là gì? Đó chính là loại thông tin độc quyền, bảo mật, có khả năng tạo ra lợi thế kinh doanh của công ty bạn. VD: Quy trình bảo đảm an toàn của các tour du lịch mạo hiểm của Jungle Boss; Các công thức sữa hạt D2; Công thức sản phẩm chăm sóc sắc đẹp cho nam giới của Nerman; “Bí kíp” kinh doanh vàng qua app của Hanagold; “Bí kíp” bán hàng online của Funimart; v.v

Tuy nhiên, để các loại tài sản này được pháp luật công nhận và bảo vệ, chúng phải đáp ứng các điều kiện bảo hộ của pháp luật, đồng thời cá nhân và doanh nghiệp phải tiến hành đăng ký, trải qua quá trình thẩm định của cơ quan nhà nước, và được cấp Văn bằng bảo hộ (trừ bản quyền được bảo hộ từ thời điểm tác phẩm được sáng tạo và được thể hiện dưới một hình thức vật chất nhất định; và bí mật kinh doanh được bảo hộ trên cơ sở có được bí mật kinh doanh đó một cách hợp pháp và thực hiện việc bảo mật bí mật kinh doanh đó). Còn nếu cá nhân, doanh nghiệp chỉ tạo ra và đơn phương sử dụng thì chúng chưa đủ điều kiện để trở thành một TSTT đúng nghĩa.

LỜI KẾT MỞ

Nếu có cơ hội nói chuyện với các chủ doanh nghiệp, Đăng sẽ hỏi họ rằng:

“Nếu chẳng may, chẳng may, chẳng may và chẳng may, công ty anh/chị phá sản, anh/chị buộc phải bán tất cả nhà xưởng, văn phòng, xe cộ, máy móc, cổ phần, buộc phải cho toàn bộ nhân viên nghỉ việc, và thậm chí là phải bán luôn … cái nịt, thì công ty anh/chị sẽ còn lại cái gì?”

—————–

Bonus:

Ngắm nhìn loạt ảnh vũ trụ mới từ kính viễn vọng không gian James Webb vừa được NASA công bố ngày 12.7, bỗng nhiên Đăng nhớ đến câu hát trong ca khúc Lost Stars của Adam Levine:

“Who are we? Just a speck of dust within the galaxy.”

Quả thực, chúng ta chỉ là “một đốm bụi sáng nhỏ trong thiên hà hùng vĩ” mà thôi. Tuy nhiên, không vì vậy mà chúng ta cảm thấy tự ti về bản thân hay xem thường những điều nhỏ bé, phải không mọi người?

Tác giả: Nguyễn Trần Hải Đăng (IP Executive tại DatVietVAC Group Holdings)
Ảnh minh họa: ảnh chụp bởi kính viễn vọng James Webb (NASA)