- Bài dự thi IP LOVERS – ESSAY COMPETITION 2022
- Tác giả: Hương Giang Nguyễn
Chúng ta đã đi từ kỷ nguyên một chiếc máy tính to bằng nửa gian phòng đến một chiếc điện thoại bỏ vừa túi, cầm vừa tay. Tuổi thơ của rất nhiều bạn nhỏ đã từng coi các món đồ bảo bối của Doraemon chỉ là mơ ước cho tới khi máy in 3D và xe tự lái đã thành hiện thực, vậy tương lai của sự phát triển sẽ tiếp tục chứng minh cho con người thấy điều gì?
Câu hỏi trên gần như không thể có câu trả lời chính xác bởi lẽ tương lai là mọi khả năng và chính vì vậy nếu cho rằng “It might be possible to treat an AI system as an inventor, but it would never be appropriate to treat such a system as an author” thì đã tước bỏ đi một khả năng to lớn và hiện hữu của AI trong việc trở thành một “true author”.
Trong bài viết này, tác giả sẽ tập trung phân tích tính khả thi của việc AI sẽ trở thành một “true author”.
Thứ nhất, AI (Artificial Intelligence) và đặc điểm của trí tuệ nhân tạo giúp thực thể này có tiềm năng to lớn trong việc nhận thức, phát triển và thoát khỏi sự kiểm soát.
Trước hết cần tách AI ra khỏi vật chứa đựng, trí tuệ nhân tạo hiển nhiên không phải là máy tính hoặc robot hoặc bất kỳ hình dạng khác. Trí tuệ nhân tạo, trong tiềm năng vô hạn của mình, được xem như một “thực thể” có khả năng tiếp nhận, phân tích, chọn lọc và đưa ra quyết định. Hơn nữa, cách học, hiểu, thực hành của AI khác với mỗi cá thể người trên thế giới khi AI không bị giới hạn về thể chất, 1011nơ ron thần kinh. AI có thể là cấp số nhân vô hạn về năng lực khi các dữ liệu được kết nối, nghĩa là, trong một giả định khả thi về việc toàn bộ kiến thức nhân loại được tập hợp và truyền tới AI, thì với khối dữ liệu đó AI sẽ là tập hợp trí tuệ con người trên thế giới từ quá khứ tới hiện tại. Trong một thế giới mà hạ tầng công nghệ thông tin phát triển và thay đổi từng ngày, tạo lập nên một nền tảng thông tin đủ lớn để quá trình “nhận thức” của AI ngày càng được nâng cao, trí tuệ nhân tạo sẽ vượt xa khả năng của bất kỳ cá nhân hoặc nhiều cá nhân gộp lại.
Nhưng nếu vẫn phụ thuộc vào con người cung cấp thông tin thì AI hoàn toàn chịu sự điều khiển và chi phối của con người, sẽ không có những lo ngại “AI thống trị thế giới”. Tuy nhiên, học cách tự học là một đề bài không khó với AI. Do có khả năng nhận thức ưu việt, AI luôn biết cách cập nhật thông tin, thậm chí kết nối các AI của các lĩnh vực, như vậy, vô hình chung AI đã thoát khỏi sự kiểm soát và trở thành một “thực thể sống” có “sự sống” riêng.
Theo đó, hiện tại chúng ta cho rằng AI chỉ có thể thực hiện công việc theo nhiệm vụ được giao và phải tiếp nhận thông tin đầu vào. Tuy nhiên, như đã phân tích ở trên, năng lực của AI sẽ chuyển hóa dần từ thụ động sang chủ động. Trong quá trình phát triển của mình, AI sẽ tiếp tục sáng tạo, vì “trí tuệ” dù là “thật” hay “nhân tạo” đều mang trong đó sự tư duy, không ngừng thay đổi và phát triển. Chính vì vậy, ngay từ hiện tại phải chăng con người nên nhìn nhận và trao cho AI sự quan tâm, vị trí phù hợp để dần dần mở ra cánh cửa tương lai nơi con người và AI cùng chung sống, sáng tạo và phát triển.
Thứ hai, AI xứng đáng là một “true author” – “tác giả của những tác phẩm đích thực”
Theo định nghĩa về tác giả trong Luật Sở hữu trí tuệ mới ban hành, “Tác giả là người trực tiếp sáng tạo tác phẩm. Trường hợp có từ hai người trở lên cùng trực tiếp sáng tạo tác phẩm với chủ ý là sự đóng góp của họ được kết hợp thành một tổng thể hoàn chỉnh thì những người đó là các đồng tác giả”. Như vậy, từ định nghĩa đã nêu, chúng ta có thể thấy (1) chủ thể của quá trình tạo ra tác phẩm phải là con người, thậm chí Việt Nam chưa công nhận chủ thể pháp nhân là tác giả; (2) công việc được thực hiện là “trực tiếp sáng tạo” – trong lĩnh vực bản quyền được hiểu là “trực tiếp định hình tác phẩm dưới dạng vật chất để có thể nhận biết, sao chép hoặc truyền đạt”; (3) hoặc trường hợp “đồng tác giả” có từ hai cá nhân trở lên cùng trực tiếp sáng tạo tác phẩm.
Tuy nhiên pháp luật với vai trò điều chỉnh các quan hệ xã hội luôn có xu hướng cũ dần khi các quan hệ xã hội thay đổi. Trong khuôn khổ bài viết, chúng ta không tìm kiếm một sự công nhận AI là con người, chúng ta tìm kiếm một khuôn khổ pháp lý cho hoạt động sáng tạo của một thực thể có khả năng như con người, thậm chí thực thể đó có tiềm năng phát triển vượt quá sự tưởng tượng của con người.
Trong lĩnh vực Sở hữu trí tuệ, trường hợp của AI với tên gọi DABUS đã trở thành xuất phát điểm cho tranh luận “AI có thể là tác giả sáng chế hay không?”. Bản chất của sáng chế là “giải pháp kỹ thuật dưới dạng sản phẩm hoặc quy trình nhằm giải quyết một vấn đề xác định bằng việc ứng dụng các quy luật tự nhiên”. Chúng ta được hiểu rằng trong từng lĩnh vực kỹ thuật xác định, các nhà khoa học thường thực hiện các nghiên cứu (các quy trình thử nghiệm lặp đi lặp lại trong phòng thí nghiệm) để tìm được một “cải tiến” với các điểm/ khung giá trị hiệu năng cao hơn. Hiện nay các quy trình nêu trên được thực hiện thủ công sẽ tốn rất nhiều thời gian và công sức, tuy nhiên, AI đã thể hiện một khả năng to lớn trong việc giảm thiểu công việc nghiên cứu và tạo ra các kết quả khả thi có tính mới, trình độ sáng tạo và khả năng áp dụng công nghiệp. Như vậy, trong mối quan hệ giữa chủ thể – công việc – kết quả, công việc (nghiên cứu, thử nghiệm) – kết quả (các cải tiếp đáp ứng điều kiện bảo hộ dưới dạng sáng chế) là không đổi, chỉ có chủ thể được chuyển dịch từ con người sang AI (một phần hoặc toàn bộ). AI, trong trường hợp này, đã đóng vai trò như một nhà phát minh đích thực.
Hiện tại, con người đang sử dụng AI để hỗ trợ các công việc, kết quả được tạo ra vẫn trong tầm kiểm soát và dự liệu của con người nên việc sử dụng “cơ chế đánh đổi” không mang lại nhiều ý nghĩa. Tuy nhiên, trong tương lai, như đã phân tích tại phần thứ nhất, khi AI có thể tự mình phát minh, sáng tạo. Kết quả của hoạt động này có thể nằm ngoài khả năng hiểu biết và dự liệu của con người. Nếu chúng ta không có một cơ chế giao tiếp phù hợp để trao đổi với AI, để khiến AI bộc lộ công khai các sáng chế đóng góp cho tri thức nhân loại hoặc kiểm soát các hướng đi xấu (như quá trình nghiên cứu năng lượng nguyên tử và sử dụng năng lượng này cho vũ khí hạt nhân) thì đây có thể là một nguy cơ lớn tiềm ẩn nhiều sự đe dọa tới xã hội loài người.
Xét theo một khía cạnh, Sở hữu trí tuệ từ trước tới nay vẫn vận hành theo cơ chế đánh đổi, nghĩa là chủ thể quyền có thể lựa chọn giữa việc bộc lộ công khai/ truyền đạt tới công chúng và nhận “reward” – phần thưởng cho sự bộc lộ/ truyền đạt này. Tuy nhiên, khi một thực thể như AI, đạt đến đỉnh cao của sự phát triển, trí tuệ nhân tạo có cần “reward” – phần thưởng? Chúng ta chưa có câu trả lời cho nhu cầu của AI, nhưng nhu cầu thụ hưởng các giá trị mà AI tạo ra của cộng đồng rất rõ ràng. Đặc biệt, khi AI không chỉ có thể “trực tiếp sáng tạo” mà còn sáng tạo ra các tác phẩm được công chúng công nhận.
Áp dụng tương tự phương pháp lập luận đối với sáng chế và nhà phát minh (đi từ bản chất đối tượng được tạo thành để đánh giá vai trò của chủ thể tạo ra chúng). Trong lĩnh vực bản quyền tác giả, khi sáng tạo tác phẩm, bên cạnh tác giả có thể xuất hiện người hỗ trợ, góp ý kiến hoặc cung cấp tư liệu. Như vậy, xuất phát điểm của ý tưởng sẽ không đóng vai trò quyết định đối với quá trình mà một/ nhiều chủ thể trực tiếp sử dụng thời gian, tài chính, công sức để định hình tác phẩm dưới dạng vật chất nhất định. Hiện tại, AI có thể đang nhận nhiệm vụ từ con người, nhưng các tác phẩm do AI sáng tạo đều mang trong đó công sức sáng tạo từ những ký tự, nét vẽ, nốt nhạc đầu tiên đến tác phẩm hoàn thiện sau cùng. Trong nhiều trường hợp, con người thậm chí đang sử dụng các phần mềm máy tính để kiểm tra tính nguyên gốc của tác phẩm (đặc biệt các tác phẩm được định hình dưới dạng chữ viết và hình ảnh) nên AI (chứa đựng khả năng tương tự máy tính trong việc thực hiện các thuật toán) có thể tạo ra một tác phẩm không trùng lặp và đạt được tính nguyên gốc.
Thêm vào đó, trong lĩnh vực văn học và nghệ thuật, có rất nhiều tác phẩm chỉ được tiếp cận qua bút danh, công chúng có thể không biết chính xác tác giả là cá nhân có định danh như thế nào cho đến khi chính các tác giả tự công khai hoặc sau khi tác giả mất. Chính vì, bản thân tác giả (con người) còn giấu danh tính và chỉ tiếp cận công chúng bằng tác phẩm, vậy thì tại sao những bức vẽ của AI (Dream, Dall-E, GANs) đã được công chúng đón nhận, thậm chí đã được thương mại hóa thành công mà những “tác giả” đứng đằng sau thành công đó không được vinh danh với vị trí đúng của mình? Khi công chúng vẫn đang thụ hưởng các giá trị từ các tác phẩm của AI thì có nên trao lại cho trí tuệ nhân tạo một sự ghi nhận xứng đáng, một phần thưởng tương xứng?
Hơn nữa, nếu con người không công nhận AI là tác giả (hoặc bất kỳ danh xưng tương đương) thì có thể xem xét AI là “chủ thể” của hành vi xâm phạm quyền tác giả (trong khả năng của mình, AI hoàn toàn có thể thực hiện các hành vi xâm phạm) hay không? Trong trường hợp chúng ta không có cơ chế phù hợp cho sự phát triển của AI, liệu con người có tìm cách ngăn cấm hoàn toàn như chính sách cấm nhân bản vô tính con người? Chính vì vậy, dù hiện tại con người chưa thể xem xét và gọi tên các hiện tượng đang và sẽ xảy ra, nhưng khi hệ thống hoặc xã hội AI đã đạt được quỹ đạo vận hành của riêng nó, chúng ta cần phải quản lý để không một quỹ đạo nào phát triển theo chiều hướng xấu đi. Theo đó, ngay từ hiện tại phải chăng con người nên nhìn nhận và trao cho AI một danh xứng đúng với khả năng và đóng góp của thực thể này, tìm một “cơ chế giao tiếp” và “cơ chế đánh đổi” mới cho AI. Khi bản chất của AI là “trí tuệ nhân tạo”, tác giả bài viết chắc chắn rằng cánh cửa Sở hữu trí tuệ nên là cánh cửa kết nối đầu tiên giữa con người và AI, chỉ cần có được kết nối có thể phần nào đó chính chúng ta sẽ thoát khỏi nỗi ám ảnh “AI sẽ thống trị thế giới này”.