Việc công nhận trí tuệ nhân tạo (Artificial Intelligence – AI) là chủ thể sáng tạo hay không chắc chắn là vấn đề IP hot nhất hiện nay. Nhưng hẳn không phải ai cũng biết, chỉ riêng tranh luận về hình thức bảo hộ cho thuật toán AI cũng tốn kha khá giấy mực.
AI là một dạng chương trình máy tính, nhưng ở mức độ cao cấp hơn khi nó mô phỏng trí tuệ con người để có khả năng tự thực hiện các tác vụ được chỉ định. AI đôi khi được sử dụng tương đương với một thuật ngữ khác là Machine Learning, dù thực tế, Machine Learning chỉ là một nhánh con của lĩnh vực AI.
Vậy chương trình máy tính được xếp vào loại đối tượng bảo hộ gì trong hệ thống IP? Đã từng có những đề xuất của WIPO về việc thiết lập một cơ chế riêng (sui generis) cho chương trình máy tính, tuy nhiên đề xuất này không đạt được sự đồng thuận. EU được xem là thiết chế đầu tiên đưa ra quan điểm thống nhất về bảo hộ chương trình máy tính bằng quyền tác giả. Sau đó, Hiệp định TRIPS đã thành công trong việc công nhận phương thức bảo hộ trên ở quy mô toàn cầu. Điều 10 TRIPS quy định các chương trình máy tính đều phải được bảo hộ như tác phẩm văn học.
Tuy nhiên, TRIPS không hề quy định loại trừ chương trình máy tính khỏi đối tượng được bảo hộ sáng chế. Trên thực tế, chương trình máy tính được cấp patent lần đầu tiên là tại Vương quốc Anh tận gần 30 năm trước khi TRIPS ra đời. Hướng tiếp cận phổ biến trên thế giới hiện nay là vẫn chấp nhận cấp patent cho chương trình máy tính nếu như chứng minh được đó là một giải pháp kỹ thuật đáp ứng điều kiện về sáng chế (thường dưới dạng quy trình). Ngoài ra, nhiều quốc gia còn yêu cầu chương trình máy tính phải tồn tại dưới dạng hữu hình, tức là gắn liền với một cấu trúc vật lý nhất định. Quy chế thẩm định sáng chế của Việt Nam cũng thể hiện yêu cầu tương tự, đó là: “đối tượng […] thực sự là một giải pháp kỹ thuật, nhằm giải quyết một vấn đề kỹ thuật bằng một phương tiện kỹ thuật” (và Việt Nam cũng yêu cầu để cấp patent thì chương trình máy tính không được đặt tên là “chương trình máy tính” hoặc các tên tương tự)
Lẽ dĩ nhiên là phần đông chủ sở hữu AI muốn được cấp patent để hưởng cơ chế bảo hộ nghiêm ngặt hơn về mọi mặt so với quyền tác giả. Số lượng patent cấp cho thuật toán AI cũng gia tăng vượt bậc trong những năm gần đây. Mặc dù vậy, vẫn còn tranh luận trong việc chứng minh đặc tính kỹ thuật của một chương trình máy tính nói chung, và của thuật toán AI nói riêng. Không dễ để người không có chuyên môn về khoa học máy tính (gồm cả người đang viết) hiểu được tại sao chương trình máy tính phù hợp để bảo hộ bằng quyền tác giả hơn là sáng chế. Theo USPTO, phần lớn các chương trình máy tính bị xem là những ý tưởng quá rộng, hoặc trừu tượng (abstract idea) để có thể bảo hộ độc quyền. Hoặc theo EPO, chương trình máy tính thông thường chỉ là hiệu ứng tương tác nội tại giữa phần cứng và phần mềm, thiếu các tác động kỹ thuật vượt quá phạm vi đó. Để hiểu những diễn đạt này cần phân tích các case minh họa cụ thể, và có lẽ phải chờ một bài viết dài hơn.
Một hình thức nữa cũng có thể áp dụng để bảo hộ chương trình máy tính, đó là bí mật thương mại (trade secret), mà luật VN gọi là bí mật kinh doanh. Nhưng có lẽ không quá nhiều điều để nói về hình thức này, vì bạn chỉ cần làm mọi cách để giữ bí mật các thuật toán, câu lệnh đó mà thôi.
-
Hình ảnh: Markus Winkler on Unsplash
© All rights reserved.
*** Vui lòng đọc kỹ yêu cầu về Bản quyền trước khi sao chép hoặc trích dẫn nội dung và hình ảnh của blog.
Về tác giả
Nguyễn Lương Sỹ
Giảng dạy sở hữu trí tuệ tại Trường Đại học Luật, Đại học Huế. Hiện là nghiên cứu sinh tiến sĩ tại Đại học Quản lý Singapore.